Κλεοπάτρα

I

Όνομα μυθολογικών προσώπων.

1. Κόρη του Βορέα και της κόρης του Ερεχθέα Ωρειθυίας, σύζυγος του βασιλιά της Θράκης Φινέα και μητέρα του Πληξίππου και του Πανδίονα. Ο Φινέας την έδιωξε και παντρεύτηκε την Ιδαία, η οποία φυλάκισε την προκάτοχό της, ενώ τύφλωσε και τους δύο γιους της. Όταν όμως οι Αργοναύτες, μεταξύ των οποίων ήταν και οι Βορεάδες περνούσαν από τον Βόσπορο, ελευθέρωσαν την αδελφή τους και τους γιους της, στους οποίους απέδωσαν τον θρόνο του πατέρα τους.

2. Σύζυγος του Μελεάγρου, κόρη του βασιλιά της Καλυδώνας, Ίδα, και της Μάρπησσας, που είχε αποκρούσει τον έρωτα του Απόλλωνα για χάρη του Ίδα.

3. Κόρη του Δαναού από κάποια Αμαδρυάδα, σύζυγος του Αιγυπτιάδη Αγήνορα ή του Μέναλκου.

4. Μία από τις δύο πρώτες παρθένους, την οποία η Λοκρίδα ήταν υποχρεωμένη, επί μία χιλιετία, να στέλνει στην Τροία. Η πράξη αυτή είχε σκοπό τον εξευμενισμό της Αθηνάς, την οποία είχε εξοργίσει με την ιερόσυλη συμπεριφορά του ο Αίας ο Λοκρός.

II

Όνομα επτά βασιλισσών της Αιγύπτου.

1. Κ. Α’ (; – 173 π.Χ.). Βασίλισσα της Αιγύπτου (193-173 π.Χ.). Ήταν κόρη του Αντίοχου Γ’, ο οποίος την οδήγησε, το 193, στην Αλεξάνδρεια, όπου παντρεύτηκε τον Πτολεμαίο Ε’ τον Επιφανή (193). Ως βασίλισσα της Αιγύπτου επονομάστηκε Σύρα, εξαιτίας της καταγωγής της. Από τον γάμο της απέκτησε τρία παιδιά, την Κλεοπάτρα Β’, τον Πτολεμαίο ΣΤ’ Φιλομήτορα και τον Πτολεμαίο Ευεργέτη Β’ (Φύσκωνα). Χήρεψε το 180. Ζήτησε από τη Σύγκλητο τη βοήθεια της Ρώμης, όταν ο αδελφός της, Σέλευκος ο Σωτήρ, απείλησε την Αίγυπτο. Ο Αιμίλιος Λέπιδος έφτασε στην Αίγυπτο, βοήθησε την Κ. Α’ και παρέμεινε εκεί έναν χρόνο. Βασίλεψε με σύνεση έως τον θάνατό της.

2. Κ. Β’ ή ΦιλομήτωρΤρύφαινα A’ (2ος αι. π.Χ.). Βασίλισσα της Αιγύπτου (173-; π.Χ.). Κόρη της Κ. Α’, παντρεύτηκε αμέσως μετά τον θάνατο της μητέρας της, σε νεαρότατη ηλικία, τον αδελφό της, Πτολεμαίο ΣΤ’ τον Φιλομήτορα. Από αυτόν απέκτησε έναν γιο, τον Πτολεμαίο τον Ευπάτορα, και δύο κόρες, που ονομάστηκαν επίσης Κ. Μετά τον θάνατο του συζύγου της, το 146, και ενώ κηδεμόνευε τον ανήλικο γιο της, δέχθηκε την επίθεση του αδελφού της, Πτολεμαίου του Φύσκωνα, βασιλιά της Κυρήνης, που εποφθαλμιούσε και τον θρόνο της Αιγύπτου. Η φιλονικία τελείωσε με τον γάμο των δύο αντίπαλων αδελφών. Όμως, ο νέος βασιλιάς, ενώ γεννιόταν ο γιος του Μεμφίτης, σκότωσε τον γιο της Κ. Β’ από τον πρώτο της σύζυγο, ερωτεύτηκε δε την κόρη της, Κ. Γ’, την οποία παντρεύτηκε αφού εγκατέλειψε τη σύζυγό του. Η Κ. Β’ παρακίνησε τον λαό σε στάση και αναγορεύθηκε αντιβασίλισσα, ως επίτροπος του γιου της, Μεμφίτη, ο οποίος όμως είχε απαχθεί από τον πατέρα του. Ο Φύσκων κατέφυγε μαζί του στην Κύπρο, αλλά, όταν έμαθε όσα είχαν συμβεί, κατακρεούργησε τον γιο του και τον έστειλε, σε ένα σακί, στη μητέρα του. Έπειτα από πολλές περιπέτειες, η Κ. Β’ κατέφυγε με όλους τους θησαυρούς στη Συρία, όπου βασίλευε ο γαμπρός της, άντρας της κόρης της, Δημήτριος. Μετά τον θάνατο του δεύτερου συζύγου της και νεότερου αδελφού της, Πτολεμαίου Φύσκωνα ή Ευεργέτη Β’, ανέλαβε πάλι τη βασιλεία, συμβασιλεύοντας με την κόρη της και τον εγγονό της.

3. Κ. Γ’ (; – 101 π.Χ.). Βασίλισσα της Αιγύπτου (;-101 π.Χ.). Ήταν σύζυγος του Πτολεμαίου Η’ Ευεργέτη Β’ και κόρη της Κ. Β’ από τον γάμο της με τον Πτολεμαίο ΣΤ’ τον Φιλομήτορα. Από τον γάμο της απέκτησε δύο γιους και τρεις κόρες: τον Πτολεμαίο Θ’ Σωτήρα Β’, τον Πτολεμαίο Ι’ Αλέξανδρο Α’, την Κ. Δ’, την Κ. Τρύφαινα Β’ και την Κ. Σελήνη. Πεθαίνοντας ο σύζυγός της, την άφησε ελεύθερη να αναδείξει διάδοχο όποιον ήθελε από τους δύο γιους της. Όμως οι Αλεξανδρινοί, αντί για τον ευνοούμενο γιο της, Πτολεμαίο Ι’, την υποχρέωσαν να διαλέξει τον πρωτότοκο, Πτολεμαίο Θ’ Σωτήρα Β’, διορίζοντας τον δευτερότοκο στρατηγό. Η Κ. Γ’ διέδωσε ότι ο πρωτότοκος γιος της αποπειράθηκε να τη σκοτώσει και έτσι ξεσήκωσε εναντίον του τους Αλεξανδρινούς. Στον αγώνα που επακολούθησε, ο πρωτότοκος γιος της κατόρθωσε να σωθεί, διαφεύγοντας στην Κύπρο. Το 101 π.Χ. κηρύχθηκε έκπτωτη των δικαιωμάτων της στον θρόνο από τον ευνοούμενο γιο της και μετά την απογοήτευση αυτή πέθανε. Έμεινε γνωστή με το όνομα Κ. η Κόκκη.

4. Κ. Δ’ (2ος αι. π.Χ.). Βασίλισσα της Αιγύπτου (129-127 π.Χ.). Ήταν η μεγαλύτερη κόρη της Κ. Γ’ και του Πτολεμαίου Η’ Ευεργέτη Β’. Παντρεύτηκε τον μεγαλύτερο αδελφό της, Πτολεμαίο Θ’ Σωτήρα Β’, τον οποίο ακολούθησε στην Κύπρο, όπου είχε διοριστεί στρατηγός. Όταν όμως η μητέρα του τον ανακάλεσε στην Αίγυπτο για να αναλάβει τον θρόνο, τον υποχρέωσε να χωρίσει τη γυναίκα του. Η Κ. Δ’, όμως, έδιωξε τον αδελφό της, Αλέξανδρο, ευνοούμενο της μητέρας της, που είχε σταλεί ως βασιλιάς, και οργάνωσε την Κύπρο σε ανεξάρτητο βασίλειο. Κυβέρνησε μόνη της από το 129 έως το 127 π.Χ. Παντρεύτηκε τότε τον ετεροθαλή αδελφό του Αντιόχου Η’ του Γρυπού, Αντίοχο Θ’ τον Κυζικηνό, και τον ακολούθησε στη Συρία. Στον πόλεμο ανάμεσα στα δύο ετεροθαλή αδέλφια, ο σύζυγός της ηττήθηκε και η Κ. Δ’ κατέφυγε σε έναν ναό για να σωθεί. Εκεί την έσφαξε η σύζυγος του Αντιόχου Η’ του Γρυπού, Κ. η Τρύφαινα Β’, που ήταν η νεότερη αδελφή της με το ίδιο όνομα.

5. Κ. Ε’ η Σελήνη (τέλη 2ου – αρχές 1ου αι. π.Χ.). Βασίλισσα της Αιγύπτου και της Συρίας (;-84 π.Χ.). Ήταν κόρη της Κ. Γ’ και του Πτολεμαίου Η’ Ευεργέτη Β’. Υπήρξε η δεύτερη σύζυγος του αδελφού της, Πτολεμαίου Θ’ Σωτήρα Β’. Η μητέρα της χώρισε και αυτήν από τον πρωτότοκο γιο της και την πάντρεψε με τον Αντίοχο τον Επιφανή, γιο του Αντιόχου του Γρυπού, και μετά τον θάνατό του με τον Αντίοχο Θ’ τον Κυζικηνό, από τον οποίο απέκτησε τον Αντίοχο τον Ασιατικό, που καθαιρέθηκε από τον Πομπήιο. Τη συνέλαβαν το 84 π.Χ., όταν ο βασιλιάς της Αρμενίας, Τιγράνης, κυρίευσε τη Συρία, και τη φυλάκισαν στη Σελεύκεια του Ευφράτη.

6. Κ. ΣΤ’ (1ος αι. π.Χ.). Βασίλισσα της Αιγύπτου (80-51 π.Χ.). Ήταν κόρη του Πτολεμαίου Θ’ Σωτήρα Β’. Το 80 π.Χ. παντρεύτηκε τον αδελφό της, Πτολεμαίο ΙΒ’.

7. Κ. Ζ’ (69 – 30 π.Χ.). Η τελευταία βασίλισσα της Αιγύπτου (51-30 π.Χ.). Είχε το προσωνύμιο Φιλοπάτωρ και προερχόταν από τη δυναστεία των Λαγιδών. Ήταν δευτερότοκη κόρη του Πτολεμαίου ΙΒ’ και ίσως μίας παλλακίδας του. Ορίστηκε από τον πατέρα της διάδοχός του, με τον μοναδικό όρο να παντρευτεί τον πρώτο από τους δύο γιους του και αδελφό της, Πτολεμαίο Διόνυσο, νεότερό της κατά επτά χρόνια. Το 51 έγινε βασίλισσα και κυβέρνησε διαδοχικά με τους αδελφούς της, Πτολεμαίο ΙΓ’ (51-47) και Πτολεμαίο ΙΔ’ (47-44) και με τον γιο της, Πτολεμαίο IE’ Καίσαρα, έως τον θάνατό της.

Επειδή ήταν διψασμένη για εξουσία, εξαπέλυσε εμφύλιο πόλεμο, αναλαμβάνοντας την αρχηγία του στρατού. Όταν ο Ιούλιος Καίσαρ, μετά τη μάχη των Φαρσάλων (48), έφτασε στην Αίγυπτο καταδιώκοντας τον ηττημένο Πομπήιο, η σύρραξη βρισκόταν στην πλήρη ανάπτυξή της. Ο Πτολεμαίος προσδοκούσε ότι θα ευχαριστούσε τον Καίσαρα με τη δολοφονία του Πομπήιου, αλλά η Κ. Ζ’ διέλυσε τις ελπίδες του αδελφού της, μπαίνοντας κρυφά στα ανάκτορα και κατακτώντας, με τα θέλγητρά της, τον μεγάλο Ρωμαίο στρατηλάτη. Από εκείνη τη στιγμή, η Κ. Ζ’ έμεινε στη ρωμαϊκή ιστορία, κατέχοντας έναν σημαντικό ρόλο πλάι στους πρωταγωνιστές, τη στιγμή ακριβώς που οι δημοκρατικοί θεσμοί υποχωρούσαν έναντι των αυτοκρατορικών. Μετά την ήττα του Πτολεμαίου, ο Καίσαρ της ανέθεσε το βασίλειο της Αιγύπτου και πέρασε κάποιους μήνες στην αιγυπτιακή Αυλή, γοητευμένος από τη βασίλισσα, που του χάρισε έναν γιο, τον Καισαρίωνα. Ο Καίσαρ ζήτησε μάλιστα από την Κ. Ζ’ να τον ακολουθήσει στη Ρώμη, όπου εκείνη παρέμεινε έως τον θάνατό του (44).

Το 37 π.Χ. παντρεύτηκε τον Αντώνιο, μέλος της τριανδρίας, ο οποίος για χάρη της είχε χωρίσει τη σύζυγό του, Οκταβία, αδελφή του Οκταβιανού Αυγούστου. Εξαιτίας κυρίως της παρουσίας της στο πλευρό του Αντώνιου, διαμορφώθηκαν τα γεγονότα που οδήγησαν στην επικράτηση του Οκταβιανού και στην εγκαθίδρυση της αυτοκρατορίας. Ο Αντώνιος είχε γίνει όργανο της Κ. Ζ’ για το φιλόδοξο όνειρό της, από το οποίο φαίνεται ότι ούτε ο Καίσαρ είχε κατορθώσει να μείνει εντελώς ανεπηρέαστος: τη δημιουργία δηλαδή μιας μεγάλης ανατολικής μοναρχίας, στην οποία θα μπορούσαν να βασιλεύσουν οι γιοι που η Κ. Ζ’ είχε αποκτήσει από τους δύο Ρωμαίους στρατηγούς, τον Καίσαρα και τον Αντώνιο. Ο τελευταίος, αφαιρώντας μεγάλες εκτάσεις από τις ρωμαϊκές επαρχίες και από τα υποτελή στη Ρώμη κράτη στην Ασία και στην Ελλάδα, σχημάτισε βασίλεια, τα οποία παραχώρησε στους τρεις γιους του από την Κ. Ζ’ και στον Καισαρίωνα. Ο Οκταβιανός βρήκε τότε την ευκαιρία να εμφανιστεί ως υπερασπιστής του ρωμαϊκού πολιτισμού έναντι του εξανατολισμού που επεδίωκε ο Αντώνιος, να κατηγορήσει τον Αντώνιο ως προδότη, να του αφαιρέσει όλα του τα αξιώματα και να του κηρύξει τον πόλεμο.

Το 31 π.Χ. έγινε στο Άκτιο η ιστορική ναυμαχία, η οποία δεν ήταν ένας απλός αγώνας επικράτησης μεταξύ του Οκταβιανού, από το ένα μέρος, και του Αντώνιου και της Κ. από το άλλο. Σε αυτήν, η ρωμαϊκή Δύση ερχόταν για άλλη μία φορά αντιμέτωπη με την ελληνιστική Ανατολή και δινόταν η μάχη για την τελική επικράτηση. Η ναυμαχία τελείωσε με την ήττα του Αντώνιου και της Κ., η οποία με τη λιποψυχία της συνέβαλε στη νίκη του Οκταβιανού. Ο Αντώνιος πρώτα και η Κ. αργότερα (αφού μάταια προσπάθησε να γοητεύσει τον νικητή) δεν είχαν άλλη διέξοδο από την αυτοκτονία. Εκείνος ζήτησε από τον έμπιστο δούλο του, τον Έρωτα, να τον σκοτώσει. Ο Έρωτας όμως έστρεψε το ξίφος που του έδωσε ο κύριός του προς το δικό του στήθος. Ενώ όμως πέθαινε, ο Αντώνιος άρπαξε το όπλο και επιχείρησε να αυτοκτονήσει. Όταν η Κ. έμαθε αυτό το γεγονός, ζήτησε αμέσως να της τον φέρουν στον πολυτελή τάφο που είχε κατασκευάσει για τον εαυτό της, στον οποίο είχε κλειστεί. Το χτύπημα δεν είχε προκαλέσει τον άμεσο θάνατο και ο Αντώνιος προσπάθησε να την παρηγορήσει για την ήττα τους. Μετά τον θάνατό του, η Κ., αφού βεβαιώθηκε ότι έπειτα από τρεις ημέρες θα την οδηγούσαν στη Ρώμη, ζήτησε ένα θερμό λουτρό, φόρεσε τα πολυτελέστερα ρούχα και το στέμμα της και ζήτησε πλούσιο δείπνο. Έπειτα ξάπλωσε σε ολόχρυση κλίνη και δηλητηριάστηκε είτε με φάρμακο που ήπιε είτε από δάγκωμα ενός μικρού φιδιού. Όταν έφτασαν οι Ρωμαίοι, βρήκαν την Κ. και τη θεραπαινίδα της, Ειράδα, νεκρές.

Το μοναδικό χειρόγραφο της βασίλισσας της Αιγύπτου Κλεοπάτρας Ζ’ σε πάπυρο που χρονολογείται το 33 π.Χ. (φωτ. ΑΠΕ).

«Η συνάντηση της Κλεοπάτρας Ζ’ και του Αντώνιου», νωπογραφία του Ιταλού ζωγράφου Τιέπολο (1745-1750) (Μέγαρο Λάμπια, Βενετία).

Άγαλμα της βασίλισσας της Αιγύπτου Κλεοπάτρας Ζ’ (φωτ. ΑΠΕ).

III

Όνομα διαφόρων ιστορικών προσώπων της αρχαιότητας.

1. Σύζυγος του βασιλιά της Μακεδονίας, Περδίκκα B’ (5ος αι. π.Χ.). Μετά τον θάνατο του τελευταίου, το 413 π.Χ., παντρεύτηκε τον νόθο γιο του, Αρχέλαο, από τον οποίο απέκτησε έναν γιο και δύο κόρες. 2.Τελευταία σύζυγος του βασιλιά της Μακεδονίας, Φίλιππου Β’ (4ος αι. π.Χ.). Υπήρξε κόρη του ευγενούς Μακεδόνα Ιπποστράτη και ανιψιά του Άτταλου. Στους γάμους της με τον Φίλιππο, ο Άτταλος ευχήθηκε στον βασιλιά, μπροστά στον Αλέξανδρο, να αποκτήσει νόμιμο διάδοχο, υπονοώντας πως ο Αλέξανδρος δεν ήταν γνήσιος, επειδή η μητέρα του δεν καταγόταν από τη Μακεδονία, αλλά από την Ήπειρο. Ο Αλέξανδρος του φώναξε τότε: «Εμέ δε, ω κακή κεφαλή, νόθον νομίζεις;» και του πέταξε ένα κύπελλο στο κεφάλι. Η Ολυμπιάδα καταδίωξε με μίσος την Κ., η οποία απέκτησε από τον γάμο της δύο παιδιά, τον Κάρανο και την Ευρώπη. Τελικά, σκότωσε τα παιδιά της και ανάγκασε την ίδια να απαγχονιστεί.

3. Κόρη του Φίλιππου Β’ και της Ολυμπιάδας, η μόνη αδελφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου από τους ίδιους γονείς (4ος αι. π.Χ.). Ο Φίλιππος την πάντρεψε με τον θείο της (αδελφό της μητέρας της) και βασιλιά της Ηπείρου, Αλέξανδρο Α’. Στις γιορτές του γάμου, όμως, ο Φίλιππος δολοφονήθηκε. Τα παιδιά της Κ., από αυτό τον γάμο, ήταν η Καδμεία και ο Νεοπτόλεμος. Όταν πέθανε ο σύζυγός της, η Κ. επιτρόπευσε τον ανήλικο γιο της στον θρόνο της Ηπείρου. Μετά όμως τον θάνατο και του αδελφού της, ενώ βρισκόταν στις Σάρδεις, μαζί με τον Αντίγονο, δολοφονήθηκε από γυναίκες, τις οποίες αυτός παρακίνησε και τις τιμώρησε έπειτα αυστηρά, απονέμοντας στην Κ. βασιλικές τιμές. Η δολοφονία έγινε, επειδή η Κ. ετοιμαζόταν να πάει στην Αίγυπτο και να παντρευτεί τον Πτολεμαίο. Σύμφωνα μάλιστα με άλλες πηγές, παντρεύτηκε τον Πτολεμαίο.

4. Κ. Τρύφαινα Β’ (2ος αι. π.Χ.). Βασίλισσα των Σελευκιδών. Ήταν δεύτερη κόρη του Πτολεμαίου Η’ Ευεργέτη Β’ και της Κ. Γ’. Παντρεύτηκε σε πολύ νεαρή ηλικία τον Αντίοχο τον Γρυπό, ο οποίος ανέβηκε στον θρόνο της Συρίας το 129 π.Χ.

5. Κ. η θεά (2ος αι. π.Χ.). Βασίλισσα των Σελευκιδών. Ήταν κόρη του Πτολεμαίου ΣΤ’ του Φιλομήτορα και της βασίλισσας της Αιγύπτου, Κλεοπάτρας Β’. Παντρεύτηκε διαδοχικά τον Αλέξανδρο Βάλα, σφετεριστή του θρόνου της Συρίας, τον Δημήτριο Β’ Νικάτορα και, μετά την αιχμαλωσία του, τον Αντίοχο Ζ’, από ζηλοτυπία, επειδή έμαθε πως ο Δημήτριος είχε ερωτευτεί την αδελφή του βασιλιά των Πάρθων Φραάτου, Ροδολούνη. Εξαιτίας της έχθρας προς τον σύζυγό της, σκότωσε τον γιο τους, Σέλευκο, και ανέβασε στον θρόνο έναν από τους δύο άλλους γιους της, τον Αντίοχο Η’ τον Γρυπό. Ο τελευταίος, καθώς είχε προειδοποιηθεί πως η μητέρα του σκόπευε να τον δηλητηριάσει, ανάγκασε την ίδια να πιει το ποτό που του προσέφερε.

6. Κ. η Σελήνη (40 π.Χ. – ;). Ήταν κόρη του Αντώνιου και της βασίλισσας της Αιγύπτου Κλεοπάτρας Ζ’, δίδυμη αδελφή του Αλέξανδρου Ήλιου. Αναγνωρίστηκε παιδί του Αντώνιου γύρω στο 37 π.Χ. και στη μεγάλη τελετή των στέψεων, μετά τον Παρθικό πόλεμο, ανακηρύχθηκε βασίλισσα της Κυρηναϊκής και της Λιβύης. Μετά τον θάνατο των γονιών της, ανατράφηκε στη Ρώμη από τη Ρωμαία σύζυγο του Αντωνίου, Οκταβία, με μητρική στοργή. Έγινε σύζυγος του βασιλιά της Νουμιδίας Ιόβα (20 π.Χ.) και αργότερα, όταν αυτός συνόδευσε στο ταξίδι του τον Καίσαρα τον Νεότερο, αντιβασίλισσα στο αφρικανικό της βασίλειο. Ανέπτυξε εκπολιτιστική δράση στο πλευρό του φιλέλληνα συζύγου της.

7. Βασίλισσα της Αρμενίας (1ος αι. π.Χ.). Ήταν σύζυγος του Τιγράνη και κόρη του βασιλιά του Πόντου, Μιθριδάτη ΣΤ’. Μετά τη ρήξη ανάμεσα στον πατέρα και στον σύζυγό της, επέστρεψε το 62 π.Χ. στο πατρικό σπίτι. Γιος της υπήρξε ο Τιγράνης ο νεότερος.

8. Άλλο όνομα της βασίλισσας της Παλμύρας, Ζηνοβίας. Βλ. λ. Ζηνοβία. Βασίλισσα της Παλμύρας.

9. Κ. η Αλχημίστρια (2oς; αι. μ.Χ.). Έγραψε βιβλία που αναφέρθηκαν από μεταγενέστερους αλχημιστές. Ένα από αυτά τιτλοφορείται Περί μέτρων και σταθμών.

IV

(Αστρον.). Αστεροειδής που επισημάνθηκε στις 10 Απριλίου 1880. Το φαινόμενο μέγεθός του στη μέση αντίθεσή του είναι περίπου 10,1 και σε απόσταση μίας αστρονομικής μονάδας από τη Γη και από τον Ήλιο 7,3. Έχει διάμετρο 120 χλμ. και περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο σε 1.705 ημέρες. Η διεθνής ονομασία του είναι Kleopatra 216.